W naszym życiu co krok pojawiają się decyzje do podjęcia. Od wyboru szamponu z dostępnych w drogerii, przez miejsce, w którym zamieszkamy, po partnera, z którym spędzimy resztę życia. Jest tego ogrom, dlatego ciężkie byłoby przetwarzanie i analizowanie każdego, nawet malutkiego, problemu, tak samo intensywnie i konsekwentnie, nie przeciążając przy tym procesów poznawczych. Dlatego nasz umysł wytworzył skróty wnioskowania, tzw. heurystyki, pozwalające w szybki, łatwy, choć nie zawsze trafny, sposób podjąć decyzję.
Czym są heurystyki?
Heurystyki to uproszczone reguły myślenia, które pozwalają nam szybko ocenić sytuację lub podjąć decyzję przy minimalnym wysiłku. Problem pojawia się wtedy, gdy owe skróty myślowe prowadzą nas do błędnych wniosków.
Rodzaje heurystyk
- Heurystyka dostępności – polega na ocenie częstości lub prawdopodobieństwa zdarzeń na podstawie tego, jak łatwo jest nam je przywołać z pamięci. Istotna jest tutaj wartość emocjonalna przywoływanego zdarzenia.
Przykład: Jeśli ostatnio w wiadomościach poruszany był temat katastrofy lotniczej, możemy postrzegać latanie samolotem jako bardziej niebezpieczne, mimo że statystycznie jest bezpieczniejsze niż jazda samochodem. Podobnie, gdy osoba nam bliska wzięła udział w karambolu samochodowym, o którym ostatnio nam opowiedziała, ocenić możemy podróż samochodem jako niebezpieczną.
- Heurystyka reprezentatywności – polega na wnioskowaniu o obiekcie lub zdarzeniu na podstawie tego, który (obiekt lub zjawisko) wydaje się bardziej reprezentatywny/typowy/stereotypowy dla danego zbioru.
Przykład: Jan jest inteligentny, ale nie ma wyobraźni. W szkole był dobry z chemii i biologii, gorzej szły mu nauki społeczne i humanistyczne. Jakie jest prawdopodobieństwo, że: Jan jest architektem vs Jan jest lekarzem? Pewnie bardziej prawdopodobnym wydaje się być wariant, w którym przykładowy Jan jest lekarzem aniżeli architektem. Jednak, gdyby się nad tym bardziej zastanowić to Jan może być tak samo jednym, jak i drugim.
- Heurystyka zakotwiczenia i dostosowania – polega na tym, że podczas podejmowania decyzji lub rozwiązywania problemu skupiamy się na jednej informacji (tzw. kotwicy), traktując ją jako swój punkt odniesienia, a następnie modyfikujemy ją w celu uzyskania odpowiedzi lub rozwiązania problemu.
Przykład: Spróbuj oszacować wynik następującego mnożenia w zaledwie 5 sekund: 1 * 3 * 5* 7 * 9 * 11 = … A teraz zrób to samo z tym działaniem: 11 * 9 * 7 * 5 * 3 * 1 = … W pierwszym mnożeniu podałeś/-aś niższy wynik, niż w drugim, prawda? Wynik obu działań jest taki sam, ponieważ są one takie same, a jedynie odwrócona została kolejność. Zadziałała heurystyka, w której kotwicą była najpierw mniejsza cyfra, więc i mniejszy wynik szacowania, a następnie większa cyfra, przy której nasuwa się jednak wynik większy.
- Heurystyka potwierdzania – polega na faworyzowaniu informacji, które potwierdzają nasze przekonania lub przypuszczenia przy jednoczesnym ignorowaniu lub umniejszaniu znaczenia informacji, które je podważają.
Przykład: Często zdarza nam się zauważać młodych ludzi spędzających wiele czasu na telefonie. Łatwo o pojawienie się myśli w stylu: „Młodzi ludzie są uzależnieni od telefonów”. Kierując się nią, jesteśmy bardziej wrażliwi na sygnały, które ją potwierdzają, a więc dostrzegamy kilkoro nastolatków, którzy w ciągu dzisiejszego dnia faktycznie patrzyli w ekran telefonu. Zdaje nam się wtedy, że nie myliliśmy się. Jednak nie zwracamy uwagi na innych nastolatków, którzy tego samego dnia rozmawiali ze sobą, nie korzystając przy tym z telefonów. Ignorujemy sygnały mogące zaprzeczyć danej tezie.
Po co nam heurystyki?
Heurystyki pomagają nam poprzez:
- przyspieszenie podjęcia decyzji
- ułatwienie działania, gdy zmagamy się z niepewnością
- wspieranie procesów poznawczych
- zaoszczędzenie czasu i energii.
Jednak istnieje też kilka trudności, z którymi wiąże się używanie heurystyk, bowiem:
- prowadzić mogą do popełniania błędów
- wzmacniają uprzedzenia i stereotypy
- utrudniają obiektywne oceny.
Jak bronić się przed błędami wynikającymi z heurystyk?
- Zwolnij tempo wyciągania wniosków, poddaj refleksji dany temat.
- Rozważ wszystkie informacje, którymi dysponujesz.
- Porównuj możliwości, konfrontuj je ze sobą.
- Zwróć uwagę na emocje, które ci towarzyszą w danej sytuacji.
Heurystykami posługujemy się w życiu codziennym z uwagi na ich funkcjonalność i łatwość stosowania. Są naszymi drogami na skróty, a więc przyspieszają dotarcie do celu, lecz czasem mogą być złudnym ułatwieniem trasy, która tak naprawdę doprowadzi nas nie tam, gdzie chcieliśmy. Mając to na uwadze, starajmy się wykorzystywać heurystyki świadomie i z ograniczoną pewnością co do wyniku/decyzji, które dzięki nim uzyskamy.
Autor: psycholog mgr Natalia Wrona
