Dlaczego często tak jest, że po raz kolejny wchodzimy w podobne relacje, mimo że kończą się one tak samo? Czemu zdarza się, że reagujemy przesadnie w określonych sytuacjach, które pozornie zdają się być trywialne? Odpowiedź na te pytania znaleźć możemy w schematach, czyli głęboko zakorzenionych wzorcach myślenia i odczuwania, które kształtują nasze postrzeganie siebie, innych i świata.

Czym są schematy?

Schematy to wzorce postępowania, myślenia, doznawania i interpretacji rzeczywistości, które kształtują się na wczesnym etapie rozwoju. Dzieci nie potrafią w pełni zrozumieć i zracjonalizować trudne sytuacje, więc tworzą uproszczone, krzywdzące przekonania o sobie i świecie. Schematy wpływają na naszą codzienność również w dorosłości, często w sposób automatyczny i nieuświadomiony.

Schemat zawiera:

  • myśli i wspomnienia, czyli interpretacje wczesnych doświadczeń, sytuacji, relacji i reakcji ważnych dla nas osób, na których podstawie dokonujemy przewidywań dotyczących rozwoju danych wydarzeń
  • emocje, jakie przeżywaliśmy w tamtych sytuacjach
  • reakcje fizjologiczne, które pojawiały się w odpowiedzi na przeżywane w tamtych sytuacjach emocje.

Jak powstają schematy?

Schematy powstają na skutek powtarzających się negatywnych doświadczeń takich jak np.:

  • odrzucenie lub brak miłości ze strony opiekunów
  • miłość warunkowa (o którą trzeba zasłużyć, spełnić wymagania/oczekiwania opiekunów)
  • zaniedbanie
  • przemoc
  • nadmierna kontrola lub brak wyznaczonych granic.

Wczesne nieadaptacyjne schematy:

  • są trwałymi, powtarzającymi się wzorcami
  • obejmują wspomnienia, emocje, reakcje fizjologiczne i treści poznawcze
  • dotyczą nas samych i relacji z innymi
  • powstały w okresie dzieciństwa i adolescencji
  • są w znacznym stopniu dysfunkcyjne.

Przykłady schematów:

  1. Deprywacja emocjonalna – to poczucie, że nasze potrzeby emocjonalne nie są ważne i nie zostaną zaspokojone przez innych. Zwykle powstaje, gdy rodzice nie zaspokajali potrzeb dziecka, byli chłodni, mało zaangażowani i/lub nie dbali o dziecko.
  2. Nieufność/Skrzywdzenie/Nadużycie – to przekonanie, że inni mogą nas zranić, wykorzystać, oszukać bądź poniżyć. Zwykle powstaje, gdy dziecko doświadczyło znieważenia, wyśmiewania czy niesprawiedliwego traktowania przez rodziców.
  3. Porażka – to przekonanie, że nie jesteśmy w stanie osiągnąć tak wiele jak inni. Zwykle powstaje, gdy rodzice byli krytyczni, wymagający i dający mało wsparcia dziecku.
  4. Poszukiwanie Akceptacji i Uznania – to schemat uzależniania poczucia własnej wartości od opinii innych. Zwykle powstaje, gdy rodzice narzucają dziecku własne zdanie na temat tego, co jest właściwe i pożądane.
  5. Bezwzględna Surowość – to przekonanie, że każdy błąd zasługuje na surową karę. Zwykle powstaje, gdy rodzice byli wobec dziecka surowi i karzący, brakowało im wyrozumiałości i współczucia.
  6. Opuszczenie/Niestabilność więzi – to przekonanie, że bliskie nam osoby prędzej czy później odejdą (wyjadą, porzucą, umrą) i/lub przestaną się interesować. Zwykle powstaje, gdy dziecko doświadczy rozłąki fizycznej (np. rozwód rodziców) lub emocjonalnej (np. rodzice nie interesują się dzieckiem i pozostaje ono zdane tylko na siebie).

Schematy dzielą się na pięć obszarów:

  1. rozłączenie i odrzucenie – posiadamy przekonanie, że nasze potrzeby emocjonalne nie zostaną zaspokojone.

Przykład: „Nie zasługuję na miłość”, „Każdy ode mnie odchodzi”.

  1. osłabiona autonomia i brak dokonań – wiąże się z przekonaniem, że nie potrafimy samodzielnie funkcjonować.

Przykład: „Lepiej się kogoś doradzę, aby nie zrobić głupstwa”, „On/ona na pewno ma rację, a ja się mylę”.

  1. nakierowanie na innych – charakteryzuje się nadmierną odpowiedzialnością i braniem na siebie potrzeb innych, kosztem siebie i zaniedbania tego, co dla nas ważne.

Przykład: „Moje potrzeby nie są ważne”, „Ważniejsze jest dobro innych niż moje”.

  1. nadmierna czujność i zahamowanie – to perfekcjonizm, stawianie sobie nadmiernych wymagań, bycie wobec siebie nadmiernie surowym.

Przykład: „Nie mogę popełnić błędu”, „Zawsze muszę być silnym”.

  1. uszkodzone granice – wiąże się z trudnościami w ustaleniu granic w relacjach.

Przykład: „Muszę być posłuszny i dostosować się do innych”, „Nie mogę odmówić”.

Schematy są w nas głęboko zakorzenione, ale nie są niezamienialne – można nad nimi pracować i je modyfikować. Dzięki terapii schematów możliwe jest nie tylko ich rozpoznanie i zrozumienie mechanizmów ich oddziaływania, ale także wypracowanie zdrowszych sposobów reagowania i budowania relacji.

Autor: psycholog mgr Natalia Wrona